Do Kodeksu postępowania cywilnego wprowadzone zostały nowe regulacje dotyczące możliwości korzystania w postępowaniu sądowym z zarzutu potrącenia. Główne zmiany, które weszły w życie z dniem 7 listopada 2019 r. zmierzają do ograniczenia możliwości podnoszenia zarzutu potrącenia jako narzędzia procesowego służącego obronie przed roszczeniem powoda. W praktyce będzie to oznaczało, że nie zawsze dopuszczalne będzie posłużenie się zarzutem potrącenia.

Przedmiotowe ograniczenie możliwości powołania się na potrącenie

Zgodnie z nowymi przepisami, podstawą zarzutu potrącenia podnoszonego w procesie może być tylko wierzytelność pozwanego z tego samego stosunku prawnego, co wierzytelność dochodzona przez powoda, chyba że wierzytelność pozwanego jest niesporna lub uprawdopodobniona dokumentem niepochodzącym wyłącznie od pozwanego.

Co to oznacza w praktyce? Przykładowo, jeśli powód dochodzi zapłaty wynagrodzenia z umowy o roboty budowlane, a pozwany podnosi zarzut potrącenia wierzytelności z tytułu kary umownej za opóźnienie, wynikającej z postanowień tej samej umowy, to podniesienie zarzutu potrącenia w/w wierzytelności będzie możliwe. W uzasadnieniu do nowelizacji wskazano, że wymienione ograniczenie pozwoli uniknąć badania innych stosunków prawnych, niezwiązanych z tym stosunkiem, na podstawie którego powód dochodzi swojego roszczenia, co uprości postępowanie. Może to stanowić utrudnienie dla przedsiębiorców, którzy stale współpracują ze swoimi kontrahentami w oparciu o kilka różnych umów, ponieważ co do zasady możliwość podniesienia zarzutu potrącenia zostanie ograniczona do jednego stosunku prawnego – jednej umowy. Nowa regulacja dopuszcza również zarzut potrącenia w przypadku gdy wierzytelność potrącona z wierzytelnością dochodzoną pozwem wynika z innego stosunku prawnego i jest bezsporna miedzy stronami (co w realiach gospodarczych i procesowych będzie raczej rzadkością) lub gdy jest uprawdopodobniona dokumentem niepochodzącym wyłącznie do pozwanego. W tym ostatnim przypadku chodzi o przekonanie sądu (w wysokim stopniu), za pomocą dokumentów, na których podpisany jest nie tylko pozwany, że potrącona wierzytelność rzeczywiście przysługuje pozwanemu. Zwrócić trzeba uwagę, że przedsiębiorcy bardzo często po wykonaniu usługi wystawiają fakturę VAT, którą następnie wysyłają pocztą swojemu kontrahentowi. Kopia takiej faktury, której odbioru nie pokwitował usługobiorca nie będzie stanowiła wystarczającego dowodu na istnienie wierzytelności pozwanego w przypadku ewentualnego sporu sądowego i zgłoszenia zarzutu potrącenia. Faktura VAT wysłana pocztą i niepokwitowana przez usługobiorcę będzie dokumentem pochodzącym wyłącznie od pozwanego, co nie pozwoli na skuteczne podniesienie zarzutu potrącenia.

Termin na podniesienie zarzutu potrącenia

Pozwany może podnieść zarzut potrącenia nie później niż przy wdaniu się w spór co do istoty sprawy albo w terminie dwóch tygodni od dnia, gdy jego wierzytelność stała się wymagalna. Mając na uwadze fakt, iż bezpodstawny zarzut potrącenia był dotychczas często podnoszony w końcowej fazie procesu cywilnego, nowelizacja ogranicza terminem możliwość skutecznego zgłoszenia tego zarzutu. Jeżeli wierzytelność pozwanego stała się wymagalna w toku toczącego się procesu, wówczas pozwany może zgłosić zarzut potrącenia swojej wierzytelności w terminie dwóch tygodni od daty jej wymagalności. Strony postępowania będą musiały pamiętać o powyższym terminie, gdyż jego niedochowanie będzie skutkowało tym, że sąd nie uwzględni podniesionego zarzutu potrącenia.

Potrącenie tylko w piśmie procesowym

Zarzut potrącenia może zostać podniesiony tylko w piśmie procesowym. Do takiego pisma stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące pozwu, za wyjątkiem przepisów o opłatach. Wprowadzenie wymogu pisemnej formy procesowej dla zarzutu potrącenia jest – w ocenie ustawodawcy – konieczne z uwagi na brak precyzji w formułowaniu tego zarzutu przez strony procesu. Aby uzyskać od pozwanego jednoznaczne oświadczenie, co do wysokości wierzytelności, jak również wszystkich faktów na podstawie, których zarzut ten opiera, ustawa wymaga, aby zarzut potrącenia został podnoszony w formie pisemnej. Jednocześnie pismo, w którym pozwany podnosi zarzut potrącenia powinno spełniać wymagania dotyczące pozwu, co w praktyce może utrudnić skuteczne zgłoszenie takiego zarzutu przez osobę, która nie jest reprezentowana przez profesjonalnego pełnomocnika procesowego.

W świetle powyższych okoliczności należy stwierdzić, iż wprowadzone zmiany mogą przyczynić się do przyśpieszenia procesu cywilnego, jednakże przyczynią się one zapewne również do zwiększenia ilości wszczynanych postępowań sądowych. Jeżeli bowiem pozwany nie podniesie skutecznie zarzutu potrącenia w toczącym się procesie, to wówczas swoich wierzytelności będzie musiał dochodzić w innym postępowaniu sądowym, bądź w drodze powództwa przeciwegzekucyjnego. Ustawodawca dokonał bowiem również zmiany w zakresie przepisów dotyczących powództwa przeciwegzekucyjnego – od dnia 7 listopada 2019 r. – w przypadku, gdy pozwany nie mógł podnieść zarzutu potrącenia w toczącym się postępowaniu sądowym może on podnieść ten zarzut w drodze powództwa przeciwegzekucyjnego.

Autor: radca prawny Bartosz Karpeta